พระยอดขุนพล เมืองพะเยา

พระยอดขุนพลพะเยา คาดว่าจุดเริ่มต้นมาจากการสร้างองค์พระเจ้าตนหลวง พะเยา ในปลายสมัยพระยาอุทิศเจียง ปี พ.ศ.2030 โดยมีฝ่ายพระสงฆ์ในขณะนั้นคือ พระมหาเถรติกขปัญญา อารามิกธปัตติ แห่งวัดพญาร่วง ซึ่งคาดว่ามีบทบาทในการสร้างพระเครื่องในยุคนั้น เกี่ยวโยงมาถึง สองตายายได้ถมสระหนองเอี้ยง เพื่อสร้างองค์พระเจ้าตนหลวง ในสระหนองเอี้ยง ใช้เวลาสร้างถึง 33 ปี

ต่อมาเมื่อ ปี 2516 เกิดน้ำท่วมใหญ่ ทำให้องค์พระเจ้าตนหลวงได้รับความเสียหายอย่างมาก องค์พระเจ้าตนหลวงเอียง ฐานและสะโพกด้านขวาองค์พระแตกร้าว แล้วในครั้งที่ทำการบูรณะ ในปี 2519 ได้บูรณะองค์พระเจ้าตนหลวง ได้พบพระยอดขุนพลพะเยา ประมาณยี่สิบกว่าองค์ (เณรเก็บไว้สิบเอ็ดองค์ นำมามอบให้หลวงพ่อใหญ่ ซึ่งท่านก็ได้ให้ลูกศิษย์อีกที) จึงเป็นที่มาของ พระยอดขุนพลพะเยา คือองค์สมมุติของพระเจ้าตนหลวง ส่วนหนึ่งได้บรรจุในองค์พระเจ้าตนหลวง ส่วนหนึ่งได้บรรจุกรุตามพระธาตุเจดีย์ต่างๆในสมัยนั้น

ในการที่สร้างองค์พระเจ้าตนหลวงนั้น น่าจะมีการชักชวนชาวบ้านชาวเมือง เจ้าสังเถรทั้งหลาย อุบาสก อุบาสิกาของวัดในเมืองพะเยาและเมืองบริวาร ให้นำดินของวัดตนมาช่วยสร้างองค์พระเจ้าตนหลวง โดยนำดินมาปั้นอิฐ และนำดินมากดพิมพ์พระยอดขุนพล หากเมื่อมาพิจารณากันแล้วในการสร้างองค์พระที่ยิ่งใหญ่ขนาดนี้ ก็น่าที่จะมีการคัดองค์พระยอดขุนพลที่สวยงาม ทั้งแบบพิมพ์และเนื้อดิน วิธีการนวดดิน ตลอดจนวิธีการเผา จะต้องเป็นช่างที่ชำนาญที่สุดในยุคสมัย ส่วนที่เหลือคงจัด มอบให้นำกลับไปที่ถิ่นฐานวัดของตัวเองหรือใส่พระเจดีย์พระธาตุต่อไป

แม่พิมพ์ที่ใช้กดพระยอดขุนพล มีการสร้างหลายแม่พิมพ์ ซึ่งมีลวดลายแตกต่างกัน เพื่อความรวดเร็วในการสร้างพระยอดขุนพลเพื่อนำไปใส่ในองค์พระเจ้าตนหลวง และฐานพระ ซึ่งคาดว่าน่าจะเป็นหมื่นๆ องค์ ซึ่งในหนังสือขอมลาวได้มีบันทึกไว้ ซึ่งนัยว่าน่าจะเกี่ยวข้องกันกับพระเจ้าตนหลวง คือมีชื่อว่า พระมหาพุทธพิมพ์ ซึ่งมีความหมายในตัวชื่อได้สองอย่าง พระพุทธพิมพ์ที่ยิ่งใหญ่ หรือ พระที่มีพระพิมพ์มากมาย

กรุองค์พระเจ้าตนหลวง
พระคมชัด สวยงามประณีต เนื้อพระดินเผาจะละเอียด ผ่านการนวดเนื้อดิน จนดินดากที่นวดเดิมเป็นสองสี คือ สีแดงและสีขาว จะถูกนวดจนเป็นสีเดียวกัน เนื้อพระเป็นเนื้อแดงหรือเนื้อดำ ไม่มีเนื้อสองสี หรือ เนื้อผ่านดำ คราบกรุ จะเป็นปูนที่ใช้โบกเป็นเนื้อพระอย่างเดียว ไม่มีคราบดินเหมือนกรุอื่นๆ

กรุสันธาตุ
ส่วนใหญ่การนวดเนื้อดินไม่มาก เนื้อจะเป็นสองสี สีแดงมีกระแสสีขาว หรือ เนื้อขาวมีกระแสสีแดง จะมีคราบกรุเป็นดินโคลนสีเทาอ่อน และมีราดำคลุมผิวพระ

กรุสันต้นแหน
เนื้อพระสีขาวสะอาด เนื้อละเอียดแบบชามกระเบื้อง คราบกรุจะออกสีเหลืองปนเทาอ่อน

กรุเวียงกาหลง
เนื้อดินจะเป็นสีขาวนวล ขาวอมเหลือง จะมีดินคราบกรุสีเทาเข้ม

กรุเวียงห้าว
ส่วนใหญ่เนื้อดินผ่านดำ คือ เป็นเนื้อแดง แต่มีรอยผ่านดำเป็นแห่งๆ ส่วนมากจะเป็นด้านหลัง

กรุเวียงลอ
เนื้อดินจะมีสีขาวนวล ขาวอมเหลือง คราบกรุจะออกสีเทาอ่อน อ่อนกว่าคราบกรุเวียงกาหลง

พระยอดขุนพล พิมพ์เดียวกันต่างกรุที่พบ อาจมีลักษณะแตกต่างกันเล็กน้อย การตัดขอบองค์พระ การกดเนื้อหนาบาง ผิวเปิดเนื้อพรุน การเผาเนื้อดิน พระมีหน้ามีตา หรือเส้นสังฆาฏิไม่เหมือนกันหรือตื้น พระยอดขุนพลพะเยาเป็นพระที่มีศิลปะงดงามเป็นพระคู่บ้านคู่เมือง และถ้าจะเรียกให้ถูกให้ควร น่าที่จะเรียกว่า พระเจ้าตนหลวงปรกโพธิ์ พระเจ้าตนหลวงซุ้มเสมา พระเจ้าตนหลวงปรกโพธิ์มีนกปลา ฯลฯ ซึ่งในปัจจุบันนี้ก็ยังนิยมเรียกกันดังเดิมอยู่ ซึ่งสามารถแยกออกได้หลายๆ พิมพ์ ซึ่งในแต่ละแบบพิมพ์นั้นก็นิยมหาสะสมโดยมีความประสงค์ที่แตกต่างกันไป พิมพ์ที่พบมากที่สุดตอนนี้คงต้องยกให้พิมพ์ปรกโพธิ์ รองมาเป็นพิมพ์หอกฉัตรนักสะสมรุ่นก่อนๆ ได้ให้ข้อคิดที่ดีไว้ว่า พิมพ์หอกฉัตร เป็นพระนักรบ พิมพ์ปรกโพธิ์เป็นพระร่มเย็น พิมพ์เสมาเป็นพิมพ์ข้าหลวงข้าราชการจะชื่นชอบ พิมพ์ซุ้มเถาวัลย์ ด้านเมตตา ค้าขายดี พิมพ์ปรกโพธิ์มีนกมีปลาให้ถือว่าร่มเย็นอุดมสมบูรณ์ ก็แล้วแต่ผู้นิยมจะเลือกสะสมกันอย่างไร ก็สุดความปรารถนาเถิด

พระยอดขุนพลพะเยา พิมพ์ปรกโพธิ์ นก-ปลา เป็น พระเนื้อดินละเอียด มีหลายสี มีลักษณะโดดเด่นแตกต่างจากพระที่อื่นๆ และน่าที่จะนับเป็นพิมพ์ที่สามารถอ่านถึงประวัติศาสตร์ได้ ถึงความอุดมสมบูรณ์ในยุคสมัยนั้น กรุที่พบพระมีที่กรุสันธาตุ กรุธาตุนกแซว กรุเวียงห้าว กรุเวียงลอ กรุเวียงกาหลง เป็นพระเครื่องที่นิยมกันมาก ค่านิยมชมชอบเปลี่ยนมือเจ้าของก็ว่ากันที่หลายหมื่น ก็ขึ้นอยู่ตามสภาพความสวยงาม

พระยอดขุนพลพะเยา พิมพ์หอก-ฉัตรพระ พิมพ์นี้เมื่อมีการนำเปรียบเทียบกับพระยอดขุนพลพิมพ์หอกฉัตรของกรุบ้านปิน จ.แพร่ และกรุต้นลำไย จ.เชียงใหม่ ของพะเยาจะมีขนาดโดยทั่วไปเล็กกว่า และพบส่วนสำคัญที่สุดที่พบของกรุพะเยาคือลายร่มฉัตรจะเป็นเม็ดจุด ปางนั่งสมาธิ ส่วนแหล่งอื่นจะเป็นปางมารวิชัย ลายร่มฉัตรเป็นก้านขีดเส้น ส่วนพระยอดขุนพลพะเยานั้น ยังได้พบว่ามีหลากหลายพิมพ์ คือ พิมพ์หอกซ้าย ด้ามฉัตรบั้งหรือด้ามฉัตรเรียบ มีฐานขีดหรือฐานก้างปลาเม็ดห้าจุดพิมพ์หอกขวา ด้ามฉัตรบั้งหรือด้ามฉัตรเรียบ มีฐานตาราง ฐานเตี้ยและฐานสำเภาสถาน ที่พบจะมีกรุพระเจ้าตนหลวง กรุสันธาตุ กรุบริเวณธาตุนกแซว กรุเวียงห้าว กรุเวียงลอ กรุสันต้นแหน ส่วนราคาเช่าบูชากันในหมู่นักนิยม ราคาสูงสุดต้องยกให้กรุองค์พระเจ้าตนหลวงสภาพสวยสมบูรณ์ก็ว่ากันหมื่นแก่จัด ทีเดียว รองมาก็เป็นกรุสันธาตุและอื่นๆ แล้วแต่สภาพ พระพิมพ์นี้ถือได้ว่าเป็นพิมพ์ที่นิยมสะสมกันมากที่สุดพิมพ์หนึ่ง